Dotychczasowa ustawa “O opiece nad zabytkami sztuki i kultury”, wydana jeszcze przez Radę Regencyjną w listopadzie 1918 roku, wykazywała szereg braków poważnych, to też od dawna już odczuwano potrzebę jej nowelizacji. Na postawie kwestionariuszy, rozesłanych do prehistoryków polskich opracowało Ministerstwo W.R. i O.P. w porozumieniu z kierownictwem Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych nową ustawę o ochronie zabytków, która ukazała się jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z d. 6 marca 1928 roku (Dziennik Ustaw Rzp. P. nr 29 z 14 marca 1928 r. poz. 265).
Dla prehistoryków i wszystkich miłośników naszych pradziejów ważne są następujące postanowienia ustawy.
Za zabytki mogą być uznane: jaskinie i groty wraz z przedprożami; grodziska (horodyszcza, “zamczyska”, piłkalnie, tzw. szwedzkie góry, okopy, szańce, wały); ślady osad lądowych i nawodnych; cmentarzyska szkieletowe i ciałopalne, “pola urnowe” oraz poszczególne groby, kurhany, mogiły, kopce; kopalnie przedhistoryczne (krzemienia, soli, bursztynu, miedzi, żelaza i barwików mineralnych); piece garncarskie i piece do wytapiania metali; kręgi kamienne i kamienie ustawiane; figury kamienne przedhistoryczne (tzw. baby kamienne i posągi bóstw) i głazy obrabiane (żarna, głazy ze znakami, ze stopami, misami, krzyżami, podkowami, dołkami itp.) oraz wszelkie wykopaliska i znaleziska przedhistoryczne i archeologiczne (art. 2).
Opiekę nad zabytkami sprawują władze konserwatorskie. Władzami konserwatorskimi pierwszej instancji są wojewódzkie władze administracji ogólnej. Władzą konserwatorską drugiej instancji jest minister W.R. i O.P. (art. 5). Organami fachowymi wojewódzkich władz administracji ogólnej są konserwatorzy, mianowani przez ministra W.R. i O.P. (art. 6). Władze konserwatorskie mają prawo badania wszelkich przedmiotów w celu stwierdzenia ich wartości zabytkowej, a to w miejscach, w których te przedmioty się znajdują (art. 11). Właściciel zabytku winien utrzymywać go w należytym stanie (art. 16). Jeżeli zabytkom grozi niebezpieczeństwo zniszczenia lub uszkodzenia, władze konserwatorskie mogą je wziąć czasowo w zarząd państwowy lub zarządzić ich wywłaszczenie na rzecz państwa, związków komunalnych i osób prawnych, mających na celu opiekę nad zabytkami (art. 17-18). Skarbowi Państwa służy pierwszeństwo nabycia sprzedawanego przez właściciela zabytku ruchomego, bądź nieruchomego (art. 20). Zabytki nie mogą być wywożone z granic państwa polskiego bez zezwolenia władzy konserwatorskiej pierwszej instancji (art. 21). O ile powyżej przytoczone przepisy dotyczą zabytków wszelkiego rodzaju, a więc także zabytków historycznych i artystycznych, to szereg dalszych artykułów stosuje się wyłącznie do wykopalisk i znalezisk przedhistorycznych. Najważniejsze postanowienia brzmią następująco: Właściciele, dzierżawcy lub posiadacze gruntów, na których odkryto wykopaliska lub znaleziska, jak również ci, którzy odkrycia dokonali, i kierownicy robót, podczas których na wykopaliska natrafiono, obowiązani są niezwłocznie zawiadomić o tym władzę konserwatorską pierwszej instancji, która wyda celem zabezpieczenia wykopalisk lub znalezisk stosowne zarządzenia a w szczególności zarządzić może wstrzymanie robót lub określić sposób ich dalszego prowadzenia (art. 25). Poszukiwania archeologiczne wymagają zezwolenia władzy konserwatorskiej pierwszej instancji i podlegają jej kontroli (art. 26). Zabytki, będące wykopaliskami i znaleziskami, mogą być – niezależnie od warunków, przewidzianych w art. 18, wywłaszczone na rzecz państwa, związków samorządowych lub osób prawnych, zajmujących się opieką nad zabytkami, a to na ich prośbę lub za ich zgodą (art 27). Grunty, na których dokonano odkrycia, mogą być dla badań naukowych wywłaszczone lub czasowo przymusowo zajęte na rzecz Państwa, związków samorządowych lub osób prawnych, zajmujących się opieką nad zabytkami, a to na ich prośbę lub za ich zgodą (art. 28). Postanowienia karne (art. 35-43) przewidują za przekroczenie przepisów rozporządzenia kary więzienne od 4 tygodni do 3 miesięcy aresztu lub grzywny do wysokości 5000 zł, ponadto w wypadku niezawiadomienia władzy o nowych odkryciach (art. 25) lub przeprowadzenia poszukiwań bez zezwolenia konserwatora (art. 26) można orzec konfiskatę zabytków na rzecz jednego z muzeów państwowych.
Jak widzimy z przytoczonych wyżej ustępów, nowe rozporządzenie w całym szeregu punktów stanowi niewątpliwe polepszenie dawnej ustawy, umożliwiając skuteczniejszą niż dotąd ochronę zabytków przedhistorycznych. Jakkolwiek wielu osobom postanowienia powyższe wydawać się będą zbyt rygorystyczne, są one w istocie aż nadto uzasadnione. Zabytki przedhistoryczne stanowią dokumenty zbyt cenne naukowo, aby można było pozwolić na bezmyślne ich niszczenie lub pomniejszanie ich wartości naukowej przez nieumiejętne amatorskie rozkopywania. Miejsce ich nie jest w zbiorach prywatnych, gdzie są one zazwyczaj niedostępne dla fachowców i pozbawione należytej opieki, lecz w muzeach publicznych. Stanowią one własność całego narodu, ponieważ odzwierciedlają najdawniejszą jego przeszłość i kulturę.
Józef Kostrzewski, Opieka nad zabytkami przedhistorycznymi w świetle nowych przepisów prawnych, “Z Otchłani Wieków” 1928, z. 3.
