Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, odkrycia zabytków archeologicznych przez poszukiwaczy nie są zjawiskiem marginalnym. Statystycznie rzecz biorąc każdy poszukiwacz w ciągu jednego roku znajduje kilka zabytków archeologicznych. Niestety, większość tego typu odkryć w ogóle nie jest zgłaszanych.
Nie ma nic prostszego, jak dokonanie zgłoszenia odkrycia zabytku archeologicznego. Wystarczy chwycić za telefon, wykręcić numer do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków i przekazać informację o swoim znalezisku konserwatorowi zabytków. Oczywiście swoje znalezisko trzeba okazać i przekazać konserwatorowi, konieczne jest także wskazanie miejsca jego odkrycia. Tak w skrócie wygląda procedura zgłoszenia odkrycia zabytku archeologicznego. Możemy jednak dokonać zgłoszenia w sposób bardziej profesjonalny. W sposób, dzięki któremu konserwator będzie miał wrażenie, że zgłoszenia dokonał prawdziwy pasjonat historii i osoba znająca się na rzeczy.
Zacznijmy jednak od samego początku a więc od tego dlaczego w ogóle musimy zgłaszać odkrycie zabytków archeologicznych do konserwatora zabytków. Oczywiście obowiązek ten wynika z zapisów Ustawy o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami a dokładnie z treści art. 33 ust.1, który brzmi następująco:
Art. 33. 1. Kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Zapis ustawy jest jasny i klarowny. Jeżeli znajdziemy przedmiot, co do którego mamy podejrzenie, że może być zabytkiem archeologicznym musimy niezwłocznie o tym powiadomić konserwatora zabytków, a jeżeli nie jest to możliwe, właściwego wójta, burmistrza itd. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obowiązek spoczywa na każdym, a nie tylko na osobach prowadzących poszukiwania, choć obecnie eksploratorzy z oczywistych względów najczęściej dokonują takich odkryć. Niedopełnienie przedmiotowego obowiązku w myśl art. 116 ust.1 cyt. ustawy jest wykroczeniem zagrożonym karą grzywny. Dodatkowo można orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia (20 x 1850 = 37.000 zł) na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami. Ustawa nie przewiduje tylko kar, ale i nagrody. Jeżeli ktoś dokonał przypadkowego odkrycia zabytku archeologicznego i dopełnił wszystkich obowiązków wskazanych w ustawie, to przysługuje mu nagroda.
Art. 34. 1. Osobom, które odkryły bądź przypadkowo znalazły zabytek archeologiczny, przysługuje nagroda, jeżeli dopełniły one obowiązków określonych odpowiednio w art. 32 ust. 1 lub w art. 33 ust. 1.
Ktoś bardziej dociekliwy może zapytać: a w ogóle dlaczego istnieje obowiązek powiadomienia konserwatora zabytków o przypadkowym odkryciu zabytku archeologicznego? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w ustawie. Zgodnie z zapisem art. 35 wszystkie zabytki archeologiczne odkryte przypadkowo, znalezione, pozyskane w trakcie badań archeologicznych oraz odkryte w wyniku poszukiwań stanowią własność Skarbu Państwa.
Art. 35. 1. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu
2. Własność Skarbu Państwa stanowią również przedmioty będące zabytkami archeologicznymi, pozyskane w wyniku poszukiwań, o których mowa w art. 36 ust. 1 pkt. 12.
Teraz, kiedy już wiemy, dlaczego oraz na podstawie jakich przepisów jesteśmy zobowiązani do zgłaszania odkrytych zabytków archeologicznych, możemy przejść do samego zgłoszenia. Jak zapewne już wiecie, nasza grupa (Klub Odkrywcy działający przy Towarzystwie Miłośników Ziemi Suskiej) działa na podstawie pozwolenia na prowadzenie poszukiwań zabytków uzyskiwanego do WKZ. Kiedy w 2009 roku przystępowaliśmy do pierwszych poszukiwań, nie mieliśmy bladego pojęcia, w jaki sposób dokonuje się zgłoszenia odkrycia zabytku archeologicznego. Jesienią tego samego roku znaleźliśmy skarb składający się z blisko 150 szelągów krzyżackich. Nasze zgłoszenie wyglądało tak jak napisałem na wstępie artykułu, czyli złapaliśmy za telefon i po prostu zaczęliśmy dzwonić.
Kolejne lata poszukiwań pozwoliły nam jednak na zdobycie odpowiedniej wiedzy w tym zakresie. Przede wszystkim dowiedzieliśmy się, w jaki sposób zabezpieczać odkrywane zabytki, miejsce ich odkrycia a co najważniejsze jakie informacje są niezbędne i pożądane w zgłoszeniu o dokonanym odkryciu. Na podstawie zdobytej wiedzy opracowaliśmy własny dokument, który nazwaliśmy „Protokół zgłoszenia odkrycia zabytku archeologicznego”. Od tej pory zgłoszenia dokonujemy wypełniając przedmiotowy protokół i wysyłając go e-mailem do konserwatora. Oczywiście przesłanie protokołu można poprzedzić kontaktem telefonicznym z konserwatorem.
Informacje, które powinny znaleźć się w zgłoszeniu:
1. Data i miejsce sporządzenia zgłoszenia
2. Nazwa odkrytego zabytku (np. zapinka, grot, podkowa, itd.)
3. Data odkrycia
4. Miejsce odkrycia (nazwa miejscowości, nr oddziału leśnego, itd.)
5. Współrzędne gps
6. Imię i nazwisko odkrywcy
7. Opis okoliczności dokonanego odkrycia
8. Wycinek mapy z zaznaczoną lokalizacją znaleziska
9. Zdjęcie znalezionego zabytku.
Myślę, że wszystkie powyższe punkty są jasne i każdy będzie już wiedział jakie informacje należy podać w zgłoszeniu. Mam świadomość, że najwięcej wątpliwości dla osoby sporządzającej taki dokument może wzbudzać początek protokołu oraz pkt. 7, czyli opis okoliczności dokonanego odkrycia. W przypadku osoby sporządzającej zgłoszenie odkrycia zabytku archeologicznego, ale nie posiadającej pozwolenia na prowadzenie poszukiwań wstęp protokołu powinien mieć brzmienie:
Zgodnie z treścią art. 33 ust. 1 Ustawy o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku zawiadamiam, że dokonałem przypadkowego odkrycia niżej wymienionego przedmiotu, co do którego mam przypuszczenie, że może być zabytkiem archeologicznym.
Po takim wstępie, w dalszej części zgłoszenia zawieramy informacje wymienione od pkt. 1 do 9. Zgodnie z punktem 7 opisujemy wszystkie okoliczności dokonanego odkrycia, poczynione obserwacje na miejscu odkrycia oraz sposób zabezpieczenia miejsca odkrycia i znalezionego zabytku. Na przykładowym zgłoszeniu widać, jakie informacje powinny być zawarte w zgłoszeniu. Przede wszystkim starajmy się przekazać jak najwięcej informacji dotyczących miejsca odkrycia, a więc jaki to jest teren, rodzaj gleby, czy w miejscu tym prowadzone są jakieś prace, kto jest właścicielem terenu, czy zauważyliśmy tam np. kawałki ceramiki itd. Na koniec wskazujemy sposób zabezpieczenia zabytku oraz miejsca jego odkrycia. Jeżeli miejscem odkrycia jest pole orne, to oczywistym jest, że takiego miejsca w żaden sposób nie jesteśmy w stanie zabezpieczyć. W takim wypadku wystarczy podanie współrzędnych miejsca, ewentualnie można porozmawiać z właścicielem pola jakiego rodzaju prace polne planuje i kiedy, a następnie podać je w zgłoszeniu. Dzięki temu konserwator będzie wiedział ile ma czasu na przeprowadzenie oględzin miejsca odkrycia. Jeżeli miejscem odkrycia jest las, to sprawa jest nieco prostsza. Wystarczy owe miejsce w jakiś sposób oznaczyć, okryć np. gałęziami. Dobrze jest również powiadomić o swoim odkryciu miejscowego leśniczego, aby miał baczenie na to miejsce.
Do odpowiedniego zabezpieczenia miejsca odkrycia z całą pewnością można zaliczyć również wykonanie dokumentacji fotograficznej, czyli zdjęć. Warto jest wykonać zdjęcie ogólne miejsce odkrycia oraz samo miejsce z widocznym zabytkiem. Jeżeli zabytek został wykopany, to warto wykonać fotografię wnętrza dołka.
Pozostaje kwestia odpowiedniego zabezpieczenia odkrytego zabytku. Pierwsza i podstawowa zasada brzmi: z zabytkiem postępujemy jak z przysłowiowym jajkiem. Nasze zadanie polega na tym, aby nie uległ on uszkodzeniu. Druga zasada to: nigdy odkrytego przedmiotu w żaden sposób nie czyścimy, nie wycieramy w palcach, nie szczotkujemy, nie myjemy itd. Odkryty zabytek w takiej formie, w jakiej go odkryliśmy wkładamy np. do woreczka i w takiej formie przechowujemy do czasu jego przekazania. O miejscu przechowywania zabytku informujemy konserwatora w zgłoszeniu.
Autorem artykułu i zdjęć jest Sebastian Zieliński – pasjonat historii Susza i regionu. Członek „założyciel” Towarzystwa Miłośników Ziemi Suskiej. Inicjator utworzenia grupy „Klub Odkrywcy” oraz Izby Historii Regionu w Suszu. Autor tekstów w czasopiśmie „Skarbiec Suski”, twórca internetowego pisma „Śladami Historii”. Na co dzień policjant pełniący służbę w Komisariacie Policji w Suszu.
